Stan jakości wód w dolnym odcinku skażonej rzeki Odry w oczach dr hab. inż. Hanna Siwek, prof. ZUT z Katedry Bioinżynierii oraz dr hab. Pawła Mickiewicza, prof. ZUT z Katedry Zarządzania Przedsiębiorstwami Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie, partnera naukowego portalu Wodociągowiec.pl
Od kilkunastu dni śledzimy informacje dotyczące katastrofy ekologicznej na Odrze i słuchamy wypowiedzi osób, które bezpośrednio angażują się w usuwanie jej skutków. Jako naukowcy, którzy od lat zajmują się hydrochemią wód powierzchniowych oraz ochroną środowiska przyrodniczego chcielibyśmy podzielić się z Państwem naszymi refleksjami.
Pojawiło się wiele hipotez dotyczących przyczyn tej katastrofy, jedna z nich wskazuje na zatrucie wody substancją chemiczną, którą mógł być mezytylen, rtęć lub jakiś inny tajemniczy związek. Kolejna hipoteza głosi o nadmiernym zasoleniu wód lub autochtonicznym zanieczyszczeniu rzeki szkodliwymi substancjami, które uwolniły się z osadów dennych i mułów w wyniku ich poruszenia podczas prac regulacyjnych rzeki. Jako trzecią teorię wymienia się zbyt niski poziom wody w rzece i wysoką temperaturę, co skutkuje zwiększeniem stężenia szkodliwych substancji. Ostatnio wspomina się także o toksynach produkowanych przez sinice oraz o nałożeniu się na siebie większości z wymienionych przyczyn.
Niestety w tych artykułach, które pojawiają się w prasie i na portalach internetowych nie można znaleźć wyników badań laboratoryjnych wody. Informacje, że czegoś jest dużo, albo, że jakiś wskaźnik jest wysoki w prosty sposób mogą wprowadzić nas w błąd. Tak było np. z rtęcią, której stężenie w wybranych punktach pomiarowych Odry, jak wykazały wyniki niemieckich badań laboratoryjnych, przekroczyło normy dla wód powierzchniowych, ale było poniżej norm dopuszczalnych dla wody pitnej. Oczywiście takie ilości rtęci też stanowią zagrożenie ekologiczne ponieważ rtęć jest kumulowana w łańcuchu troficznym organizmów wodnych, ale przy takim stężeniu raczej nie spowoduje ich gwałtownego śnięcia.
W przypadku rzeki szczególnie cenne są wyniki badań przedstawiające zmiany wskaźników jakości wody wzdłuż jej biegu. Zanieczyszczenie punktowe rzeki, a takie jest ciągle brane pod uwagę, uruchamia w jej wodach szereg naturalnych procesów samooczyszczania, tych samych które w sposób kontrolowany są prowadzone w oczyszczalniach ścieków i stacjach uzdatniania wody. Są to procesy zarówno fizyczne: rozcieńczanie, sedymentacja lub adsorpcja, jak i chemiczne: hydroliza, koagulacja, strącanie, utlenianie i redukcja oraz procesy biologiczne: mineralizacja biologiczna i asymilacja. Towarzyszą im zmiany wskaźników jakości wody, które mogą pomóc w identyfikacji miejsca źródła zanieczyszczeń oraz rodzaju substancji zanieczyszczającej.
Wyniki badań wody z Odry na wysokości Słubic i Kostrzyna przeprowadzone 15 sierpnia 2022 r przez GIOŚ (https://www.gios.gov.pl/images/aktualnosci/2022/sprawozdanie.pdf) są podobne do wyników badań prowadzonych w górnym biegu rzeki. Wykazały one wysoki poziom tlenu rozpuszczonego (9,15 mg/L). Tlen ten raczej nie pochodził z procesu fotosyntezy, gdyż stwierdzono brak zakwitu glonów w wodzie. Nie pochodził on także z powietrza, gdyż wraz ze zwiększaniem się temperatury rozpuszczalność gazów zmniejsza się. Dlatego pojawiła się bardzo prawdopodobna hipoteza wysunięta przez GIOŚ o nienaturalnym pochodzeniu tlenu np. w postaci substancji o właściwościach silnie utleniających, z której w wyniku reakcji zachodzących w wodzie uwalnia się tlen. Dodatkowo w Odrze stwierdzono nienaturalnie wysokie pH (9,0), zawiesiny ogólne (34,5 mg/L) oraz konduktancję (1929 µS/cm), co wskazuje na bardzo dużą ilość soli, potwierdzają to duże stężenia sodu (310,9 mg/L) i potasu (11,9 mg/L ). Podważa to hipotezę o skażeniu Odry wysoce toksyczną substancją organiczną lub metalem, których stężenie nie jest wysokie i raczej nie powoduje takich zmian wskaźników jakości wody. Dodatkowo Państwowy Instytut Weterynaryjny po przebadaniu próbek truchła wykluczył metale toksyczne jako powód śnięcia ryb w Odrze.
Osoby obserwujące zmiany w wodach Odry na wysokości województwa zachodniopomorskiego potwierdzaj, że skażona woda charakteryzowała się nienaturalnie wysoką, widoczną gołym okiem mętnością (10 NTU – badania własne) o charakterze koloidalnym. Mętność ta może być reakcją wtórną związaną z wysoką zawartością tlenu rozpuszczonego. Jedną z jej przyczyn może być wytrącanie się soli metali wielowartościowych takich jak żelazo i mangan, które w warunkach utleniających występują na najwyższych stopniach utlenienia i tworzą trudno rozpuszczalne sole. W przypadku soli wapnia ich mała rozpuszczalność może być spowodowana wysokim pH.
Nadal nie można wskazać przyczyny katastrofy ekologicznej w Odrze. Niestety niski stan wody i jej wysoka temperatura oraz brak opadów najprawdopodobniej spowodowały, że słabo zadziały mechanizmy samooczyszczania rzeki i ciągle obserwujemy na terenie województwa zachodniopomorskiego skutki jej skażenia. Obserwacje organizmów wodnych prowadzone w ostatnich dniach przez dr hab. Paweł Mickiewicza, prof. ZUT, na Odrze Wschodniej (Regalicy) na wysokości miejscowości Radziszewo wskazują na postępującą śmiertelność wśród organizmów wodnych (nie tylko gatunki ryb giną). O ile w dniu 15 sierpnia można było zaobserwować agonię występujących miejscowo gatunków ryb, o tyle po dwóch dniach obserwacji odnotowywana jest masowa śmiertelność wśród skorupiaków. W kolejnych dniach będziemy sprawdzać wpływ zanieczyszczenia Odry na kolejne gatunki zwierząt, w tym gatunki wodno-ziemne (płazy, gady oraz ssaki).
Poniższe zdjęcia obrazują wpływ zanieczyszenia na mieszkańców ekosystemu Odry.
dr hab. inż. Hanna Siwek, prof. ZUT, Katedra Bioinżynierii, ZUT w Szczecinie
dr hab. Paweł Mickiewicz, prof. ZUT, Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwami, ZUT w Szczecinie
Foto: dr hab. Paweł Mickiewicz, prof. ZUT, Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwami, ZUT w Szczecinie
